Nieadaptacyjne schematy emocjonalne

Poczucie i oczekiwanie, że czyjeś potrzeby bezpieczeństwa, stabilizacji, troski, empatii, bliskości, akceptacji i szacunku nie zostaną zaspokojone w związku, rodzinie czy innej ważnej relacji . Typowe środowisko rodzinne jest odcięte, zimne, odrzucające, zamknięte, wybuchowe, nieprzewidywalne lub nadużywające.

1.    Opuszczenie / Niestabilność więzi  

Głównym motywem tego schematu jest postrzegana niestabilność lub nieodpowiedzialność osób mogących zapewnić wsparcie i więź. Osoby z tym schematem mają poczucie, że znaczące osoby w ich życiu nie będą w stanie dostarczać wsparcia emocjonalnego, więzi, pomocy albo ochrony i opieki. Potrzeby te nie były także zaspokojone w dzieciństwie. Bliscy osób z tym schematem byli/są emocjonalnie niestabilni, nieprzewidywalni (np. wybuchy złości), nieodpowiedzialni lub ich obecność jest/była z różnych powodów nieregularna i niepewna. Osoby z tym schematem mogą się obawiać np. że bliskie osoby porzucą ich dla kogoś lepszego lub wkrótce umrą.

2.    Nieufność / Skrzywdzenie 

Osoby z tym schematem zakładają, że inni będą ich ranić, nadużywać, upokarzać, zdradzać, kłamać, manipulować, albo wykorzystywać. Zwykle towarzyszy temu przekonanie, że zranienie jest celowe lub przynajmniej jest wynikiem nieusprawiedliwionego i skrajnego zaniedbania. W swoim życiu doświadczyły wielu takich krzywd. Osoba może mieć poczucie „że zawsze trafia jej się najgorsze”.

3.    Deprywacja emocjonalna 

Przewodnim motywem schematu jest zakładanie, że czyjeś podstawowe potrzeby emocjonalne nie będą zaspokojone przez innych. Wyróżnia się trzy główne formy deprywacji to:

• brak troski  (brak uwagi, czułości, ciepła bądź towarzystwa)
• brak empatii (brak zrozumienia, bycia wysłuchanym, możliwości wspólnego dzielenia uczuć z innymi)
• brak ochrony (brak poczucia siły ze strony innych, pokierowania lub przewodnictwa)

Zwykle rodzina pochodzenia cechowała się deficytami w jednym lub więcej z powyższych obszarów emocjonalnych.

4.    Niepełnowartościowość / Wstyd

Poczucie, że dana osoba jest niepełnowartościowa, zła, niechciana, gorsza bądź nieważna w istotnych sprawach, posiada jakiś „defekt”  i obawia się, że inni to odkryją i daną osobę odrzucą. Schemat ten prowadzi często to przeżywania silnego wstydu, zażenowania, wycofywania się z relacji. Osoby te często są bardzo samokrytyczne, obwiniają i karzą siebie samego. Mogą być również nadwrażliwe na krytykę, odrzucenie i obwinianie. Stale porównuje się z innymi spodziewając się odrzucenia. Spostrzegane wady mogą mieć charakter zewnętrzny (np. waga, sylwetka, wygląd) lub wewnętrzny (np. samolubność, popędy seksualne, odczuwanie złości).

5.    Izolacja społeczna / Wyobcowanie

Poczucie, że dana osoba jest odizolowana od reszty świata społecznego, różni się od innych ludzi, nie jest częścią żadnej grupy czy społeczności, „nigdzie nie pasuje”, „jest jakaś inna”.

Obszar – uszkodzenie autonomii i sprawności

W obszarze tym dominuje przekonanie, że dana osoba nie jest w stanie zachować odrębności, samodzielnie przetrwać, niezależnie funkcjonować oraz sprawnie samej działać. Typowe środowisko rodzinne jest splątane, podkopujące pewność siebie dziecka, nadmiernie chroniące lub niepotrafiące zachęcić dziecka do autonomicznego funkcjonowania poza rodziną

6.    Zależność / Niekompetencja 

W schemacie tym dominuje wiara, że dana osoba nie jest w stanie udźwignąć swoich codziennych obowiązków bez znaczącej pomocy ze strony innych (np. nie jest w stanie sama zadbać o siebie, rozwiązywać codziennych problemów, dokonywać prawidłowych ocen, angażować się w nowe zadania, podejmować właściwych decyzji). Zwykle manifestuje się bezradnością i lękiem gdy jest sama lub musi samodzielnie decydować/działać.

7.    Podatność na Zranienie i Zachorowanie

Głównym motywem jest przesadny lęk, że nieuchronna katastrofa może zdarzyć się w każdej chwili, a dana osoba nie będzie w stanie jej zapobiec. Lęki skupiają się na jednym bądź więcej z wymienionych:

• katastrofy medyczne (np. atak serca, AIDS)
• katastrofy emocjonalne (np. zwariowanie)
• katastrofy zewnętrzne  (np. urwanie się windy, stanie się ofiarą przestępstwa, rozbicie się samolotu)

8.    Uwikłanie emocjonalne / Nie w pełni rozwinięte Ja

Nadmierne emocjonalne zaangażowanie i bliskość z jednym bądź więcej znaczącymi osobami (zwykle rodzicami), dziejące się kosztem rozwoju indywidualnego lub normalnego rozwoju społecznego. Zwykle zawiera przekonania że przynajmniej jedna z uwikłanych jednostek nie przetrwa lub nie będzie szczęśliwa bez ciągłego wsparcia drugiej. Może także zawierać uczucia bycia stłamszonym przez, bądź zlanym z innymi lub braku poczucia indywidualnej tożsamości. Zwykle schemat ten jest doświadczany jako poczucie pustki i ugrzęźnięcia, braku ukierunkowania, lub nawet poprzez kwestionowanie własnego istnienia.

9.    Porażka

Wiara, że dana osoba poniosła porażkę i niewątpliwie ją poniesie lub, że jest całkowicie nieudolna w porównaniu ze swoimi kolegami w obszarze osiągnięć (szkoła, kariera, sport itp.). Zwykle zawiera przekonanie, że dana jednostka w sferze osiągnięć w porównaniu z innymi jest głupia, nieudolna, „nie nadaje się”, jest beztalenciem, ignorantem, „nic nigdy jej się nie uda” itp.

Obszar – uszkodzone granice

Dominują deficyty w zakresie wewnętrznych granic, odpowiedzialności w stosunku do innych bądź w zakresie długoterminowego nastawienia na osiąganie celów. Prowadzi to do trudności w zakresie respektowania praw innych osób, współpracy z innymi, formułowania zobowiązań lub formułowania i realizacji celów osobistych. Typowe środowisko rodzinne charakteryzuje się nadmierną pobłażliwością, brakiem ukierunkowania, poczuciem wyższości względem innych. Często brakuje także odpowiedniej konfrontacji, stawiania granic i wymagań w kontekście formułowania celów, brania odpowiedzialności, współpracy z innymi. W niektórych przypadkach dziecko może nie być nauczone tolerowania normalnego poziomu dyskomfortu lub może mu brakować adekwatnego nadzoru, ukierunkowania czy przewodnictwa.

10.    Roszczeniowość / Wielkościowość 

W schemacie tym dominuje przekonanie, że dana jednostka jest lepsza od innych ludzi, posiada specjalne prawa i przywileje, nie ograniczają ją zasady kierujące normalnymi relacjami społecznym. Zwykle schemat obejmuje domaganie się tego, by dana jednostka mogła robić czy mieć co tylko zechce, niezależnie od tego co jest realistyczne, co inni uważają za uzasadnione bądź jakie mogą być koszty dla innych. Osoby takie charakteryzują się przesadną koncentracją na własnej wyjątkowości, wyższości czy pozycji, co ma na celu uzyskanie przez nich władzy czy kontroli. Czasami występuje silna rywalizacja bądź próba dominacji innych, podkreślanie swojej władzy, narzucanie własnego punktu widzenia bądź kontrolowanie zachowania innych tak, by zaspokajali potrzeby danej osoby – przy braku empatii czy respektowania uczuć i potrzeb innych.

11.    Niedostateczna samokontrola i samodyscyplina

Głównym motywem jest powtarzająca się trudność w zakresie właściwej samokontroli i tolerancji frustracji w zakresie osiągania osobistych celów. Towarzyszy temu trudność w kontroli własnych impulsów, emocji, pragnień. W łagodniejszej formie osoby z tym schematem przesadnie akcentują konieczność unikania dyskomfortu: unikanie bólu, konfliktu, konfrontacji, odpowiedzialności czy też wysiłku – kosztem osobistego spełnienia, zaangażowania czy uczciwości wobec siebie.

Obszar – skoncentrowanie się na innych

Nadmierne skupienie na pragnieniach, uczuciach i reakcjach innych osób kosztem własnych potrzeb. Strategia ta ma pozwolić na otrzymanie miłości i aprobaty, utrzymanie poczucie bliskości lub uniknięcie odwetu, porzucenia czy krytyki. Zwykle schemat ten obejmuje tłumienie lub brak świadomości własnego gniewu i innych naturalnych emocji oraz potrzeb. Typowe środowisko rodzinne uczy warunkowej akceptacji,  dziecko musi tłumić swoje naturalne emocje i potrzeby aby zdobyć miłość, uwagę i aprobatę. W wielu takich rodzinach potrzeby emocjonalne i pragnienia rodziców, a także akceptacja społeczna i status, mają większą wartość niż osobiste potrzeby i uczucia dzieci

12.    Podporządkowanie

Przesadne poddawanie się kontroli innych spowodowane tym, że dana jednostka czuje się do tego zmuszana – zwykle by unikać gniewu, odwetu lub porzucenia ze strony ważnych osób. Dwie główne formy podporządkowania się to:

• podporządkowanie potrzeb (tłumienie własnych preferencji, decyzji i pragnień)
• podporządkowanie emocji  (tłumienie ekspresji emocji, szczególnie złości)

Zwykle schemat podporządkowania zwiera poczucie, że własne pragnienia, opinie i uczucia są nieważne dla innych i będą ignorowane czy wręcz karane. Często schemat  manifestuje się pod postacią przesadnej uległości połączonej z nadwrażliwością na uczucie bycia w pułapce, bycia przymuszanym do czegoś. Na ogół prowadzi do narastania tłumionego  gniewu, który ujawnia się w nieadaptacyjny sposób (np. zachowania bierno-agresywne, niekontrolowane wybuchy gniewu, objawy psychosomatyczne, emocjonalne wycofanie, „acting out”, nadużywanie substancji psychoaktywnych).

13.    Samopoświęcenie

Głównym motywem jest przesadne skupienie na dobrowolnym zaspokajaniu potrzeb i pragnień innych kosztem własnych potrzeb. Główne tego powody to: zapobieganie sprawiania bólu innym, unikanie poczucia winy z powodu samolubności, lęk przed utratą relacji. Zwykle osoby z tym schematem mają dużą wrażliwość na cierpienie innych. W dzieciństwie najczęściej były obciążane nadmierną odpowiedzialnością za innych (zazwyczaj członków rodziny). Schemat prowadzi do przesadnej troski o innych oraz umniejszaniem i ignorowaniem własnych potrzeb i emocji. Z czasem niezaspokojone potrzeby, poczucie nierównośći i niezprawiedliwośći w relacjach prowadzą do gromadzenia się żalu i złości, które mogą ujawniać się w nieadaptacyjne sposoby (np. przesadne wyrzuty i obrażanie się, objawy psychosomatyczne, wybuchy złości). Schemat ten w znacznym stopniu pokrywa się z koncepcją współuzależnienia.

14.    Poszukiwanie akceptacji i uznania

Przesadny nacisk na uzyskiwanie aprobaty, uznania bądź uwagi ze strony innych ludzi często kosztem rozwoju bezpiecznego i realistycznego poczucia siebie. Poczucie własnej wartości osoby z tym schematem jest uzależnione przede wszystkim od reakcji innych, a nie od własnych możliwości. Czasami zawiera nadmierne przecenianie statusu, wyglądu, akceptacji społecznej, pieniędzy Lub osiągnięć jako środków do zdobycia aprobaty, uznania lub uwagi (nie po to, by uzyskać władzę bądź kontrolę). Często owocuje to nadwrażliwością na odrzucenie, podejmowaniem ważnych życiowych decyzji, które są nieautentyczne lub nie przynoszące satysfakcji.

Obszar – nadmierna czujność i zahamowanie

Dominujące jest tłumienie swoich spontanicznych uczuć, impulsów i wyborów, lub też przestrzeganie sztywnych zasad i oczekiwań dotyczących osiągnięć i etycznego zachowania – zwykle kosztem poczucia szczęścia, samo wyrażania, relaksu, bliskich relacji lub zdrowia. Typowe środowisko rodzinne jest srogie, wymagające i czasem karzące. Osiągnięcia, perfekcjonizm, przestrzeganie zasad, ukrywanie emocji,  unikanie błędów dominują nad przyjemnością, radością i relaksem. Zwykle występuje też ukryta nuta pesymizmu i martwienia się – sprawy mogą się rozpaść jeśli dana jednostka przestanie być czujna i ostrożna przez cały czas.

15.    Negatywizm / Pesymizm

Dominującym motywem jest skupienie się na negatywnych aspektach życia (bólu, śmierci, stracie, rozczarowaniu, konfliktach, winie, urazie, nierozwiązanych problemach, potencjalnych błędach, zdradzie, sprawach które mogą pójść źle itp.) przy jednoczesnym minimalizowaniu bądź odrzucaniu pozytywnych czy optymistycznych aspektów. Zwykle schemat ten zawiera także przesadne przekonanie i obawy, że sprawy (zawodowe, zdrowotne, interpersonalne itp.) ostatecznie potoczą się źle, a sfery gdzie wydaje się, że wszystko idzie dobrze, rozpadną się. Na ogół schemat zawiera również nadmierny lęk przed popełnieniem błędów, które mogłyby doprowadzić do negatywnych konsekwencji życiowych. Osoby takie przeważnie charakteryzują się ciągłym zamartwieniem się, nadmierną czujnością, narzekaniem lub niezdecydowaniem.

16.    Zahamowanie emocjonalne

Przesadne tłumienie spontanicznych zachowań, uczuć lub wypowiedzi – zwykle aby uniknąć dezaprobaty ze strony innych, wstydu lub utraty kontroli nad impulsami. Najpowszechniejsze obszary tłumienia dotyczą:

• tłumienia gniewu i agresji
• tłumienia pozytywnych impulsów (np. radość, czułości, podniecenia seksualnego, zabawy).
• trudności w okazywaniu wrażliwości lub swobodnego wyrażania uczuć, potrzeb itd.
• przesadne podkreślanie racjonalności przy ignorowaniu emocji.

17.    Nadmierne wymaganie / Nadmierny krytycyzm

Głównym motywem jest fundamentalne przekonanie, że dana osoba musi dążyć do spełnienia bardzo wysokich uwewnętrznionych standardów zachowania i działania, zwykle by uniknąć krytycyzmu. Zazwyczaj owocuje to poczuciem bycia pod presją i trudnościami z odpuszczaniem sobie oraz hiperkrytycyzmem wobec siebie samego oraz innych. Pociąga to za sobą znaczący uszczerbek w zakresie przyjemności, relaksu, odpoczynku, zdrowia, samooceny, poczucia spełnienia, satysfakcjonujących relacji.

Bezwzględne standardy zwykle przejawiają się jako:

•  perfekcjonizm (przesadne skupianie uwagi na detalach, dążenie do ideału, spełniania nierealnych norm)
• surowe zasady i powinności  (obejmujące nierealistyczne wysokie moralne, etyczne, kulturowe lub religijne)
• zaabsorbowanie kwestiami czasu i skuteczności (by uzyskać jak największe efekty)

18.    Bezwzględna surowość

Przekonanie, że ludzie powinni być srogo karani za popełnianie błędów. Schemat ten obejmuje skłonność do wrogości, nietolerancji, karania i niecierpliwości wobec ludzi (włączając samego siebie), którzy nie spełniają oczekiwań bądź standardów danej osoby. Zwykle zawiera trudność w wybaczaniu błędów własnych i/lub cudzych, z powodu niechęci do uwzględniania okoliczności łagodzących, ludzkich słabości, czy też empatyzowania z uczuciami innych.

Piśmiennictwo:

Young J.E., Kolosko J., Weishaar M.E. (2014) Terapia Schematów. Przewodnik praktyka. Sopot: GWP

Young J.E., Kolosko J. (2012) Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Zielone Drzewo