Zapraszamy do lektury artykułu o założeniach psychoterapii poznawczo-behawioralnej (CBT), która jest jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się nurtów we współczesnej psychologii i psychoterapii. Jest też jednym z nielicznych podejść terapeutycznych, których trafność i skuteczność stale weryfikowana jest w badaniach naukowych. Terapia w tym nurcie poznawczo-behawioralnym rekomendowana jest przez znaczące narodowe instytucje zdrowia jako podstawowa forma leczenie zaburzeń lękowych, nerwic, depresji czy zaburzeń odżywiania (zobacz: www.nice.org.uk).
Podejście poznawczo-behawioralne (cognitive behavioral therapy – CBT) zintegrowało odkrycia koncepcji behawioralnych i poznawczych w psychologii klinicznej pozwalając na opracowanie modeli opisujących mechanizmy powstawania zaburzeń oraz skuteczne metody ich terapii. Pomimo mnogości koncepcji, stworzonych procedur i technik terapeutycznych wszystkie odwołują się do podstawowego dla tego podejścia założenia, iż aktywność poznawcza (czyli nasze myśli, oceny, przekonania, sądy, interpretacje czy oczekiwania) determinuje nasze zachowanie oraz reakcje emocjonalne i fizjologiczne. Przyczyną trudności psychicznych, zgodnie z tym założeniem, są poznawcze zniekształcenia, błędne interpretacje czy fałszywe przekonania, które uruchamiają i utrwalają patologiczne reakcje i zachowania. Podstawowym zniekształceniem występującym np. w zaburzeniach lękowych jest interpretacja napływających bodźców (np. sytuacji, innych ludzi, myśli, doznań cielesnych) jako bardziej zagrażających niż są w rzeczywistości. Ponadto pojawia się także przesadnie niska ocena własnych możliwości uporania się z nimi, co nieuchronnie prowadzi do pojawienia się silnego lęku. Osoba z napadami lęku panicznego może np. interpretować szybszy oddech i pocenie się po wejściu na piąte piętro jako objawy zbliżającego się ataku serca, a osoba z fobią społeczną przed pójściem na spotkanie towarzyskie pomyśli, że inni na pewno uznają ją za nudną i głupią. Osoby z depresją mają skrajnie negatywne myśli o sobie, świecie i przyszłości (np. „Jestem beznadziejny”, „To na pewno się nie uda”, „Już zawsze będę samotny”), a cierpiący na zaburzenia odżywiania mają m.in. negatywnie zniekształcone przekonania dotyczące własnego ciała i wyglądu (np. „Jestem gruba jak świnia”, „Tylko szczupła mogę się komukolwiek spodobać”). Silne emocje powstałe wskutek tych błędnych ocen i przekonań mobilizuje organizm do działania. Działania te często w krótkim okresie redukują intensywność emocji jednak utrudniają codzienne funkcjonowanie i uniemożliwiają osobie dokonanie bardziej realnej interpretacji przez co prowadzą do rozwoju i utrzymywania się zaburzeń. Pacjent cierpiący na fobię społeczną unikać będzie np. wystąpień publicznych, jednak im częściej będzie takich sytuacji unikać, tym większy lęk będzie czuł gdy się w nich znajdzie. Osoba z depresją unikać będzie kontaktów towarzyskich, które „i tak nie mają sensu”, prowadząc do utrzymywania się u niej poczucia osamotnienia, a cierpiący na agorafobię może np. zażywać leki uspokajające, co spowoduje utrwalenie się przekonania, że „bez leków może zdarzyć mi się jakaś tragedia”.
Zgodnie z założeniami podejścia poznawczo-behawioralnego aby dokonać zmiany patologicznych zachowań i reakcji emocjonalnych należy zmodyfikować funkcjonowanie poznawcze jednostki. Techniki terapeutyczne różnią się w zależności od konkretnego zaburzenia i wybranych procedur, można jednak je sprowadzić do trzech grup oddziaływań: psychoedukacji, rekonstrukcji poznawczej i eksperymentów behawioralnych.
Psychoedukacja ma za zadanie dostarczyć pacjentowi informacji o jego stanie obecnym, o naturze emocji, jego przejawach somatycznych, podłożu biologicznym, mechanizmie poznawczo-behawioralnym zaburzenia na które cierpi. Edukacja (poprzez rozmowę czy wykorzystanie książek – tzw. biblioterapia) daje niezbędną podstawę do dalszej pracy oraz umożliwia wstępną weryfikację, a nawet zmianę niektórych przekonań i zachowań pacjenta.
Poznawcza rekonstrukcja dokonuje się poprzez rozpoznawanie myśli, przekonań, interpretacji, ocen, które wpływają na powstawanie dysfunkcjonalnych reakcji pacjenta dzięki czemu możliwe staje się przyjęcie alternatywnych, bardziej racjonalnych możliwości – np. osoba z pewną formą fobii społecznej może uznać, że czerwienie się nie musi wcale oznaczać zawsze, że jest się pijanym. Czerwienimy się również gdy się zdenerwujemy, zawstydzimy czy zmęczymy fizycznie. Osoba z depresją może być przekonana, że „nic mi nie wychodzi”. Dzięki pracy nad taką negatywną myślą może zacząć zauważać te części swojego życia gdzie osiąga sukcesy. Poznawczą rekonstrukcję można porównać do zdejmowania klapek z oczu – dzięki niej dostrzegamy rzeczy i możliwości, których do tej pory nie widzieliśmy.
Eksperymenty behawioralne, które mogą przybierać różne formy, umożliwiają sprawdzania trafności sądów, myśli, przewidywań pacjenta. Pomagają w wypracowaniu nowych sposobów reagowania i innego spojrzenia na sytuację. Pozwalają także na ćwiczenie i weryfikację zachowań i przekonań nabytych w czasie terapii. Na przykład pacjentkę z napadami lęku panicznego i agorafobią, która jest przekonana, że szybciej bijące serce oznacza, że będzie miała zawał prosi się aby przez krótki czas pobiegała wraz z terapeutą po schodach. Dzięki eksperymentowi pacjentka mogła zaobserwować, że również u terapeuty nastąpiło szybsze bicie serca, i że żadne z nich nie doznało ataku serca, a objawy po czasie samoistnie zanikły. Obserwacje te pozwoliły na alternatywną, bardziej realną interpretację przyśpieszonej pracy serca – w ten sposób nasz organizm radzi sobie z koniecznością wzmożonego wysiłku. Osobę z bulimią np. prosi się o przestrzegania wcześniej ustalonych zasad spożywania posiłków, dzięki czemu nie jest głodna w ciągu dnia, co pomaga w minimalizowaniu napadów objadania się. Ponadto pozwala to przekonać się tej osobie, że jest w stanie zapanować nad tymi napadami.
Psychoterapia w nurcie CBT opiera się na stałej współpracy, jest spotkaniem dwóch ekspertów: psychoterapeuta posiada wiedzę o teorii i technikach, stosowanych w terapii poznawczo-behawioralnej, a pacjent wiedzę o swoim problemie i jego wpływie na trudności w codziennym funkcjonowaniu. Wymiana tej wiedzy pozwala na dalszą pracę nad zrozumieniem problemu pacjenta i poszukiwaniu jego rozwiązań. Dlatego tak ważne jest czynne uczestnictwo pacjenta w procesie terapeutycznym. Celem tak prowadzonej terapii jest umożliwienie samodzielnego i adaptacyjnego rozwiązywania pojawiających się trudności, także po zakończeniu psychoterapii.
Artykuł ten jest jedynie wprowadzeniem w tematykę terapii poznawczo-behawioralnej, nakreśleniem ogólnego obrazu tego podejścia. Nurt CBT oparty jest na współczesnych teoriach funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego człowieka, a jego skuteczność jest systematycznie weryfikowana w badaniach naukowych, dzięki czemu stosowane metody są stale rozwijane, a czas trwania terapii jest optymalny dla konkretnego problemu.
Piśmiennictwo:
– Piasecki B. J., Nowogrodzka A.: Zaburzenia nerwicowe W: E. Mojs, M. Skommer, B. Stelcer (red.) Elementy psychologii ogólnej i klinicznej. Poznań 2011: Wyd. Naukowe UMP
– Popiel A., Pragłowska E.: Psychoterapia poznawczo-behawioralna. Warszawa 2008: Wydawnictwo Paradygmat