Małe co nieco

Zaburzenia odżywiania to grupa zaburzeń psychicznych charakteryzująca się skrajnymi wzorcami zachowań związanymi z przyjmowaniem jedzenia. U osób doświadczających trudności w tym obszarze obserwuje się nadmierną redukcję ilości przyjmowanych pokarmów lub nadmierne przejadanie się, doświadczają one skrajnych, nieadekwatnych uczuć związanych z własnym ciałem, nadmiernie troszczą się one o wygląd zewnętrzny oraz o utrzymanie wagi ciała na wyznaczonym przez siebie poziomie.

W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń Psychicznych (ICD-10), którym to posługują się diagności w Polsce, do grupy zaburzeń odżywiania włączono takie jednostki jak jadłowstręt psychiczny, żarłoczność psychiczna, przejadanie się związane z innymi czynnikami psychicznymi oraz znacznie rzadziej występujące: jadłowstręt psychiczny atypowy, atypowa żarłoczność psychiczna, wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi oraz inne nieokreślone zaburzenia odżywiania się.

Jadłowstręt psychiczny

Jednym z najczęściej wymienianych zaburzeń odżywiania jest jadłowstręt psychiczny, czyli anoreksja. Jego objawy pojawiają sie najczęściej w wieku dojrzewania, między 14 a 18 r.ż. (obecnie średnia wieku pojawiania się symptomów to 15 lat). Od kilkunastu lat obserwuje się jednak tendencje do obniżania się granicy wieku. Według danych epidemiologicznych zachorowalności na anoreksję populacji w wieku 15–29 lat wynosi 19/100000 kobiet i 2/100000 w przypadku płci męskiej. Jadłowstręt psychiczny charakteryzuje się odczuwaniem silnego lęku przed przytyciem, który powoduje, że podstawowym celem pacjenta staje się redukcja masy ciała poniżej wartości stosownej dla ich wieku oraz wzrostu (Rajewski, 2004). Taka postawa prowadzi do drastycznego ograniczenia przyjmowania pokarmów często razem ze stosowaniem innych środków, które umożliwią dodatkową redukcję wagi. Z czasem świat anorektyka koncentruje się nadmiernie na kontroli swojego jedzenia i wagi, co znacznie ogranicza jego obecność w innych aktywnościach, w tym przede wszystkim w życiu towarzyskim. Najczęściej u podstawy rozwoju zaburzenia leży obniżona samoocena oraz zniekształcone, negatywne postrzeganie swojego ciała (Baranowska, Krzyżanowska-Świniarska, 2005).

Konsekwencją utrzymywania restrykcyjnej diety, przyjmowania zbyt małej ilości składników odżywczych są pojawiające się zaburzenia: hormonalne (dotyczące pracy osi przysadka-nadnercza i gonad), zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, metabolizmu, czy choroby somatyczne związane z przewodem pokarmowym, czy zaburzenia neurohormonalne. Anoreksji często towarzyszą również objawy innych zaburzeń psychicznych takich jak depresja, częste wahania nastrojów, problemy ze snem czy zahamowanie popędu płciowego. Pacjent ma problem z nawiązywaniem kontaktów z otoczeniem, pomiędzy nim, a jego rodziną często dochodzi do konfliktów. Mogą pojawić się również myśli i próby samobójcze (Abraham, Llewellyn-Jones, 1995, Nowogrodzka, Piasecki, 2012).

Żarłoczność psychiczna

Żarłoczność psychiczna (bulimia) jest drugim najbardziej charakterystycznym zaburzeniem z opisywanej grupy. Częstotliwość jego występowania w ciągu całego życia sięga od 1,1% do 4,2% populacji w zależności od sposobu kwalifikowania kryteriów (postać czysta, czy mieszana). Zaburzenie pojawia się znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzna. Najczęściej jest rozpoznawane pomiędzy 18 a 25 r.ż., choć pewne symptomy mogą być obserwowane już wcześniej. Charakteryzując bulimię wskazuje się przede wszystkim na częste, nawracające epizody spożywania bardzo dużej, nadmiarowej ilości pożywienia w bardzo krótkim okresie czasu. W czasie napadów objadania się lub tuż po nich, osoba doświadcza silnego poczucia winy i uczucia utraty kontroli nad swoim zachowaniem (Rajewski, 2003). W związku z tym, często po epizodzie objadania się, pojawiają się prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających, wprowadzenie restrykcyjnej diety, czy ćwiczeń fizycznych, co pozwala na kontrolę wagi. W przeciwieństwie do osób z anoreksją, pacjenci cierpiący na bulimię utrzymują przeważnie wagę typową dla swojego wieku, lub mają lekką nadwagę. Podobnie jednak jak w anoreksji, wygląd zewnętrzny, w tym utrzymywanie odpowiedniej wagi ciała, ma dla nich bardzo duże znaczenie. Nieustabilizowany sposób odżywiania prowadzi do poważnych konsekwencji zarówno zdrowotnych, jak i psychicznych. Początkowe następstwa bulimii obserwowane są najczęściej w postaci uszkodzonego szkliwa na zębach i zrogowaceń skóry na palcach, co wiąże się z częstym wywoływaniem wymiotów. W trakcie przebiegu bulimii często pojawiają się wahania wagi, bóle brzucha, mdłości, wzdęcia, zaparcia. W związku ze stosowaniem środków przeczyszczających może dojść do zaburzeń gospodarki hormonalnej oraz elektrolitowej, i ogólnego osłabienia organizmu. Wśród skutków długotrwałego utrzymywania się zaburzeń wskazuje się osłabienie mięśni, zaburzenia cyklu menstruacyjnego, nieprawidłowe funkcjonowanie nerek, czy arytmię serca (Seligman i in., 2003, Abraham, Llewellyn-Jones, 1995). Podobnie jak w anoreksji, także u bulimików prócz podstawowego zaburzenia psychicznego często pojawia się również depresja. W związku z poczuciem utraty kontroli nad własnym zachowaniem pacjenci często odczuwają negatywne emocje tj. poczucie winy, odrazę do samego siebie, smutek. Występują u nich wahania nastroju, skłonność do rozdrażnienia wynikająca z chronicznie odczuwanego napięcia i niepokoju. Pojawia się u nich skłonność do unikania sytuacji społecznych, przede wszystkim związanych z jedzeniem, co może prowadzić do wycofania społecznego.

Przejadanie się

Ostatnim, spośród najczęściej występujących zaburzeń odżywania, jest przejadanie się związane z innymi czynnikami psychicznymi. Zaburzenie to wiąże się z prezentowaniem zachowań o charakterze nadmiernego objadania się, którego przyczyną są sytuacje wywołujące silny stres. Osoba prezentująca takie zaburzenia w sytuacjach nadmiernie ją obciążających ma tendencje do nadmiernego sięgania po pożywienie. W przeciwieństwie do bulimii, tutaj nie pojawiają się zachowania kompensacyjne, mające na celu redukcję wagi. Nawykowy charakter takich zachowań może prowadzić do nadwagi, a w późniejszym okresie również otyłości, które są jedną z konsekwencji tych zaburzeń. Ponadto może znacząco obniżać jakość życia pacjentów. Mogą oni bowiem doświadczać przygnębienia, chronicznego smutku, niskiego poczucia własnej wartości w związku z nieakceptowaniem własnego wyglądu. Podobnie jak przy wcześniej omawianych zaburzeniach mogą pojawić się sytuacje związane z unikaniem kontaktów międzyludzkich i sytuacji społecznych z uwagi na spodziewaną negatywną ocenę własnego wyglądu.

Zaburzenia odżywiania u dzieci

Omawiając zaburzenia odżywiania istotnym wydaje się zwrócenie uwagi na rosnący w ostatnim okresie problem pojawiania się niewłaściwych wzorców w przyjmowaniu posiłków u dzieci. Mowa tu przede wszystkim o grupie dzieci przedszkolnej i wczesnoszkolnej. Zaburzenia takie często mają charakter krótkotrwały i mogą wiązać się z adaptacją i stresem nowej sytuacji. Coraz częściej jednak rozpoznaje się u nich trwałe zaburzenia odżywiania się. W tym kontekście wymienia się przede wszystkim jadłowstręt psychiczny i żarłoczność psychiczną.

Trochę o terapii…

Poszczególne zaburzenia odżywiania mają różny przebieg oraz specyficzne objawy. Wskazuje się jednak, że ich wspólny, specyficzny „rdzeń” polega na nieproporcjonalnie dużym przywiązywaniu uwagi do wyglądu zewnętrznego oraz figury, które stają się najważniejszym elementem poczucia własnej wartości. Ten sposób oceniania nie jest zjawiskiem powszechnym w ogólnej populacji. Większość bowiem osób dokonując oceny samego siebie bierze pod uwagę różne sfery funkcjonowania (tj. życie rodzinne, sukcesy zawodowe, jakość związków) (Fairburn, 2013). Z tego względu w leczeniu objawów tych zaburzeń nie należy skupiać się wyłącznie na dostosowaniu posiłków, diety do potrzeb organizmu. Przede wszystkim należy przepracować nieprawidłowe schematy myślowe dotyczące siebie i swojej samooceny, które powodujące stałe nawracanie niewłaściwych zachowań odżywczych.

Wzmocniona terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń odżywiania jest potwierdzoną w badaniach, najbardziej skuteczną metodą oddziaływań terapeutycznych w tej grupie zaburzeń (m.in. Wilson, 1999, Chakraborty, Basu, 2010). Skupia się ona przede wszystkim na wspomnianym wyżej rdzeniu psychopatologicznych objawów związanych z zaburzeniami odżywiania. Została ona stworzona przede wszystkim jako sposób leczenia dorosłych – zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Jednak w późniejszym okresie jej poszczególne procedury zostały tak zmodyfikowane, aby miała ona również zastosowanie dla dzieci. Pacjentem, może być tym samym każdy. Nie ma żadnych kryteriów doboru osób do terapii w zależności od poziomu wykształcenia, posiadanego doświadczenia związanego z udziałem w pracy psychologicznej, czy wiedzy z tego zakresu. Jak wskazuje główny autor koncepcji Fairburn (2013) jest kilka podstawowych i specyficznych aspektów terapii skierowanej do opisywanej grupy pacjentów:

• oparta jest na konceptualizacji przypadku lub stworzeniu podstawowych hipotez utrzymywania się zaburzenia. Sformułowanie takiej konceptualizacji odbywa się w początkowym okresie terapii, ale ulega modyfikacją w miarę rozwijania się procesu terapeutycznego i pojawiania się nowych informacji o pacjencie i jego trudnościach;

• w trakcie interwencji stosuje się specyficzne strategie tj. wykres elementów życia składających się na samoocenę, kwestionariusz odżywiania, psychoedukacja, tworzenie schematu życia, czy identyfikowanie mechanizmów podtrzymujących. Pozwalają one kolejno na przepracowanie kolejnych objawów wiążących się z zaburzeniem;

• terapia dzieli się na cztery kolejne etapy. Pierwszy odnosi się przede wszystkim do nawiązania więzi terapeutycznej, wzajemnego poznania się pacjenta i terapeuty oraz rozpoznania specyficznych trudności pacjenta. Drugie stadium obejmuje stworzenie konceptualizacji konkretnego przypadku oraz angażowanie pacjenta do udziału w oddziaływaniach. W kolejnym etapie następuje wzmożona praca nad mechanizmami podtrzymującymi objawy konkretnego pacjenta. Ostatnie sesje ukierunkowane są na przyszłość, czyli wyuczenia pacjenta odpowiednich umiejętności pozwalających mu radzić sobie z późniejszymi trudnościami.

Zaburzenia odżywiania stanowią poważny problem społeczny, który dotyka osób w coraz młodszym wieku. Osoba z zaburzeniami odżywiania się doświadcza licznych trudności w swoim codziennym funkcjonowaniu, negatywnie wpływając na jakość życia edukacyjnego, zawodowego, rodzinnego i społecznego. Z czasem pojawiają się również poważne trudności zdrowotne, w tym takie, które stanowią bezpośrednie zagrożenie dla życia. Z tego względu bardzo istotne jest szybkie podjęcie odpowiednich oddziaływań terapeutycznych w stosunku do osób, w których wykształciły się zaburzone schematy związane z żywieniem i oceną własnego ciała. Terapia poznawczo-behawioralna jest metodą o udowodnionej skuteczności, która pomogła już wielu osobom cierpiącym na zaburzenia odżywiania.

Piśmiennictwo:

Abraham S., Llewellyn-Jones D. (1995) Anoreksja, bulimia, otyłość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Baranowska B., Krzyżanowska-Świniarska B. (2005) Zaburzenia odżywiania. W: A. Szczeklik(red.) Choroby wewnętrzne, Medycyna Praktyczna Kraków, 2005, 1, 1218-1222

Chakraborty K, Basu D. (2010) Management of anorexia and bulimia nervosa: An evidence based review. India n Journal of Psychiatry. 2010; 52: 174-186

Fairburn, Ch.G. (2013) Terapia poznawczo-behawioralna i zaburzenia odżywiania. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Nowogrodzka, A., Piasecki, B. (2012) Zaburzenia odżywania – różnice międzypłciowe. Nowiny Lekarskie, 4 (21)

Rajewski, A. (2003) Zaburzenia odżywiania. Przewodnik Lekarski, 6 (3), 110-115

Rajewski A. (2004) Leczenie zaburzeń odżywiania się. Terapia, 12, 159, 43-48

Seligman M.E.P., Walker E.F., Rosenhan D.L. (2003) Psychopatologia, Zysk i S-ka, Poznań

Wilson, G.T. (1999) Cognitive behavior therapy for eating disorders: progress and problems. Behaviolar Res. Therapy, 37, 79–95