Zapraszamy do zapoznania się z pierwszym artykułem umieszczonym na naszym blogu. Artykuł porusza tematykę zaburzeń lękowych, zwanych też nerwicami, a także przybliża założenia psychoterapii poznawczo-behawioralnej tych zaburzeń. Polecamy!
„Zaburzenia lękowe”
Emocje takie jak lęk i strach umożliwiają nam szybkie reagowanie na sytuacje, które mogą być niebezpieczne, mobilizują nas do działania, pozwalają unikać zagrożenia. Jeżeli pojawiająca się reakcja emocjonalna jest dostosowana do rzeczywistości i wielkości zagrożenia, uruchamia prawidłowe sposoby radzenia sobie w danej sytuacji, a z czasem pojawia się poczucie spokoju i bezpieczeństwa, możemy uznać nasz lęk czy strach za adaptacyjny. Natomiast jeżeli na niewielkie, mało prawdopodobne niebezpieczeństwo reagujemy bardzo dużym pobudzeniem fizycznym i emocjonalnym, a nasze zachowania przestają być dopasowane do sytuacji, nasz lęk i strach można uznać za nieprzystosowawczy. Z takim właśnie nieadaptacyjnym uruchamianiem reakcji lęku i strachu mamy do czynienia przy zaburzeniach lękowych (nerwicowych), gdzie nasilone emocje stopniowo mogą prowadzić do dysfunkcji i cierpienia w każdej sferze życia. Zaburzenia nerwicowe są szeroko rozpowszechnione. W krajach rozwiniętych prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń nerwicowych w ciągu życia wynosi ok. 13-29%. W Polsce wskaźnik zachorowalności szacowany jest na ok. 25-30% populacji.
Rodzaje zaburzeń lękowych (nerwicowych)
Zaburzenie, w którym lęk związany jest z konkretnym przedmiotem, miejscem czy sytuacją nazywamy fobią specyficzną. Osoby cierpiące na ten rodzaj fobii odczuwają bardzo silny strach przy spotkaniu z jego źródłem (czasem wystarczy same wyobrażenie tego czego się obawiamy) i zdecydowanie unikają takiego kontaktu. Do najpowszechniejszych obiektów fobii specyficznych można zaliczyć: zwierzęta (np. psy, osy, pająki, ptaki), duże wysokości, małe zamknięte przestrzenie, burze, latanie, widok krwi czy zastrzyki.
Fobie społeczne są natomiast grupą zaburzeń nerwicowych, które charakteryzuje duży lęk związanymi z byciem w centrum uwagi innych osób. Często pojawiają się obawy zachowania się w sposób, który będzie przyczyną poczucia upokorzenie czy wstydu. Fobie społeczne zazwyczaj związane są z sytuacjami takimi jak przebywanie w małych grupach (przyjęcia, klasa szkolna, spotkania biznesowe, nowa praca), przemawianie, jedzenie posiłków w miejscach publicznych czy spotykanie znanych lub ważnych osób. Osoby z fobią społeczną obawiają się także, że naturalne fizyczne reakcje związane z ich lękiem przed tymi sytuacjami (np. czerwienie się, pocenie, drżenie głosu, rąk) zostaną zauważone przez innych, co dodatkowo zwiększa lęk i jego objawy. Strach przed niewłaściwym zachowaniem się stopniowo prowadzi do unikania kontaktu z innymi ludźmi i wycofywania się z uczestnictwa w życiu społecznym.
Kolejnym omawianym zaburzeniem lękowym jest agorafobia. Ta forma fobii cechuje się pojawianiem się lęku w sytuacjach takich jak: udział w koncercie, spacerowanie po lesie, stanie w korku samochodowym, jazda autostradą, przebywanie samemu w domu, samotne podróżowanie. Osoby cierpiące na agorafobię zdecydowanie unikają podobnych okoliczności i przeżywają nasilony lęk gdy się w nich znajdą. Osoby z agorafobią obawiają się, że mogłoby im się coś stać np. dostaną zwału serca, zemdleją, „stracą zmysły”, a w tych miejscach i sytuacjach trudno byłoby uzyskać pomoc medyczną lub szybko wydostać się z danego miejsca.
Napady lęku panicznego cechują się dużym dynamizmem i nasileniem lęku. Ataki paniki nie są związane z żadnym konkretnym przedmiotem czy sytuacją, pojawiają się nagle, spontanicznie, a objawy lękowe osiągają maksymalne natężenie w przeciągu kilku minut, trwają przez kolejne kilka-kilkanaście minut, poczym samoistnie ulegają wygaszeniu. Bardzo często napady lęku panicznego współwystępują z agorafobią.
Lęk uogólniony jest zaburzeniem nerwicowym, w którym natężenie lęku jest na umiarkowanym poziomie jednak trwa przewlekle przez długie okresy czasu. Źródło lęku nie jest w tym zaburzeniu jednoznacznie sprecyzowane, osoba jest w ciągłym napięciu, obawia się „czegoś”, martwi się o przyszłość, o codzienne obowiązki, o swoją pracę, związek. Życie osób z lękiem uogólnionym zdominowane jest przez ciągłe niekontrolowane zamartwianie się, a w konsekwencji także niskie samopoczucie, ograniczenia zawodowe i towarzyskie, osłabienie psychofizyczne.
Ostatnim omawianym zaburzeniem lękowym są zaburzenia obsesyjno-kompulsywne nazywane kiedyś nerwicą natręctw. Kluczowym elementem zaburzenie są nawracające, natrętne obsesje (myśli, wyobrażenia) i kompulsje (działania, rytuały np. sprawdzanie, liczenie, gromadzenie, mycie, powtarzanie). Pomimo prób kontroli swoich myśli i zachowań osoby nie są w stanie samodzielnie pozbyć się swoich objawów. Pojawiające się natrętne myśli wywołują bardzo duży lęk i napięcie, które mogą być obniżone przez stosowanie rytuałów (np. myśl, że na klamce mogły być bakterie wywołuje lęk przed zachorowaniem, który zmniejsza się kiedy pacjent bardzo długo będzie szorował ręce). Ulga jest jednak krótkotrwała – do pojawienia się następnej obsesji. Objawy nerwicy natręctw powodują silny stres, angażują duże pokłady energii i czasu prowadząc do ograniczenia funkcjonowania rodzinnego, społecznego i zawodowego chorego.
Terapia zaburzeń lękowych (nerwicowych)
Jedną z najlepiej udokumentowanych i najbardziej skutecznych form terapii zaburzeń lękowych jest psychoterapia poznawczo-behawioralna. Terapia w podejściu poznawczo-behawioralnym jest rekomendowana przez narodowe instytucje zdrowia jako podstawowa froma leczenia zaburzeń lękowych i nerwic (zobacz: www.nice.org.uk). Zgodnie z założeniami tego podejścia za zaburzenia lękowe odpowiedzialne są przede wszystkim zniekształcenia poznawcze, błędne interpretacje i fałszywe przekonania, które odpowiedzialne są za patologiczne reakcje i zachowania lękowe. Najbardziej podstawowym zniekształceniem w zaburzeniach nerwicowych jest negatywna ocena sytuacji, bodźców jako bardziej zagrażających niż są w rzeczywistości (np. przyśpieszone bicie serca to na pewno zwiastun zawału; na przyjęciu inni ludzie z pewnością pomyślą, że jestem nudny i głupi; jeżeli wejdę tak wysoko to mogę stracić równowagę i spaść; ten pająk na mnie wejdzie i mnie ugryzie; jeżeli stąd nie wyjdę to stanie się ze mną coś strasznego). Dodatkowo osoby z zaburzeniami nerwicowymi bardzo nisko oceniają swoje własne zdolności poradzenia sobie w tych trudnych sytuacjach. Taki sposób myślenia w konsekwencji prowadzić do pojawienia się bardzo silnego lęku, z którym organizm próbuje sobie poradzić poprzez stosowanie tzw. zachowań zabezpieczających. Do najczęściej stosowanych należy unikanie sytuacji wywołującej lęk – osoby bojące się wystąpień publicznych nie będą przyjmowały ofert poprowadzenia wykładu; osoby obawiające się psów mogą unikać tych zwierząt i wszelkich miejsc gdzie łatwo można je spotkać (np. parków); pacjenci z agorafobią będą unikały odosobnionych miejsc. Innym rodzajem zachowań zabezpieczających są też np. kompulsje w nerwicy natręctw (np. sprawdzanie zamknięcia drzwi aby uniknąć nieprzyjemnych wątpliwości), czy branie leków uspokajających by pozbyć się niechcianych emocji. Wszystkie te zachowania pomagają krótkotrwale zredukować lęk, jednak utrudniają codzienne funkcjonowanie i powodują, że błędne interpretacje odpowiedzialne za zaburzenia nie mogą być zweryfikowane. Pacjent nie może dokonać nowej, bardziej realnej i zdrowej oceny sytuacji, co utrwala jego zaburzenie lękowe.
Zgodnie z założeniami podejścia poznawczo-behawioralnego aby dokonać zmiany niezdrowych zachowań i reakcji lękowych należy zmodyfikować sposób interpretacji zagrożeń przez pacjenta. Oddziaływania terapeutyczne, które przybliżają nas do tego celu można podzielić na trzy podstawowe grupy: psychoedukację, rekonstrukcję poznawczą i eksperymenty behawioralne. Psychoedukacja ma za zadanie dostarczyć pacjentowi informacji o jego stanie obecnym, o naturze lęku, jego objawach, przyczynach, o mechanizmie poznawczo-behawioralnym zaburzenia na które cierpi i technikach stosowanych w terapii. Jest podstawą dla nowego, zdrowszego sposobu myślenia. Poznawcza rekonstrukcja osiągana jest poprzez rozpoznawanie myśli, interpretacji, ocen, które wpływają na pojawianie się dysfunkcjonalnych reakcji pacjenta. Umożliwia to odkrycie i przyjęcie alternatywnych, bardziej zdrowych możliwości – np. osoba z agorafobią może uznać, że szybkie bicie serca nie musi koniecznie zwiastować zawału, serce bije nam szybciej również gdy się zdenerwujemy, zmęczymy fizycznie czy zakochamy. Eksperymenty behawioralne, mogą przybierać różne formy, a ich głównym celem jest sprawdzanie trafności ocen, myśli, przewidywań pacjenta, pomagają w wypracowaniu nowych sposobów reagowania i innego spojrzenia na sytuację, pozwalają także na ćwiczenie i weryfikację alternatywnych zachowań i przekonań nabytych w czasie terapii. Eksperymenty mogą być prowadzone w gabinecie, samodzielnie w domu pacjenta lub też w miejscach publicznych, w zależności od celu i potrzeb.
Podsumowanie
Lęk i strach są emocjami powszechnie doświadczanymi przez każdego. Zwykle uczucia te są krótkotrwałe i pozwalają na szybką reakcję w sytuacji zagrożenia. Są jednak osoby u których nasilenie tych cech przybiera skrajną, patologiczną formę, powodując cierpienie i uniemożliwiając normalne funkcjonowanie. W takich przypadkach terapia poznawczo-behawioralna jest jedną z najlepszych form pomocy. Jest to oddziaływanie krótkoterminowe o naukowo sprawdzonej skuteczności.
Piśmiennictwo:
Piasecki B. J., Nowogrodzka A.: Zaburzenia nerwicowe W: E. Mojs, M. Skommer, B. Stelcer (red.) Elementy psychologii ogólnej i klinicznej. Poznań 2011: Wyd. Naukowe UMP
Popiel A., Pragłowska E.: Psychoterapia poznawczo-behawioralna. Warszawa 2008: Wydawnictwo Paradygmat
Seligman, M.E.P., Walker, E.F., Rosenhan, D.L.: Psychopatologia. Poznań 2003: Zysk i Spółka