Gdy dziecko się boi…

Większość dorosłych uważa dzieciństwo za okres beztroskiej zabawy i niezakłóconej radości. Wydaje im się, że dziecko nie powinno przeżywać „prawdziwych” trudności, a zatem problemy z jakimi się do nas zwraca nie są warte specjalnej uwagi. Tymczasem okres dzieciństwa jest czasem kształtowania się najbardziej podstawowych umiejętności człowieka. Pozwala ono na wyuczenie się stosownych sposobów radzenia sobie w różnych sytuacjach, zawierania i utrzymywania relacji z innymi, czy kontroli własnych emocji i nastrojów. Trudności, kryzysy i troski wieku dziecięcego, o ile nie będą otoczone odpowiednią opieką, mogą utrzymywać się i wpływać na dalszy rozwój psychospołeczny dziecka. Z tego względu ważne jest aby zwracać uwagę na zachowanie dzieci, na to, czym aktualnie żyją, jakie mają zmartwienia, dzięki czemu będzie można udzielić im wsparcia, jakiego oczekują i potrzebują od dorosłych.

Jednym z częstszych trudności, z którymi zmagają się dzieci jest podwyższony poziom lękliwości. Lęk, podobnie jak inne emocje, jest bardzo ważny dla prawidłowego funkcjonowania człowieka. Jest on stanem wewnętrznym, który ma nas ostrzegać przed pojawiającym się zagrożeniem. Nadmierny lęk jest jednak procesem negatywnym. Utrzymujący się wysoki poziom lęku powoduje, ze sytuacje obojętne lub pozytywne dla innych osób są odbierane jako zagrażające czy niebezpieczne. Często taki stan powoduje pogorszenie funkcjonowania, obniża jakość podejmowanych aktywności. U dziecka taki wysoki poziom lęku można zauważyć kiedy jego reakcje na pojawiające się sytuacje stają się nieprzystosowawcze, przeszkadzają zamiast pomagać w poradzeniu sobie z trudnościami. Przez otoczenie reakcje dziecka odbierane są jako niewłaściwe, nadmiarowe czy przesadzone. Należy zauważyć, że trudności których doświadcza dziecko powodują, że może ono myśleć w sposób nieracjonalny, często samokrytyczny, może doświadczać złego samopoczucia, a w konsekwencji może się u niego kształtować niska samoocena, wpływająca na dalszy rozwój osobowości dziecka (Bloomquist, 2011).

Wśród lęków, które pojawiają się u dzieci i młodzieży wymienia się najczęściej (Goodman, 2000, Popek, 2004):

– lęk separacyjny, który pojawia się zwykle u dzieci między 1 a 3 rokiem życia. Wiąże się on z rozwojem poczucia własnej odrębności od otoczenia. Zaburzenie to, szczególnie u młodszych dzieci, objawia się silną reakcją emocjonalną na sytuację oddzielenia od opiekuna. Dziecko stara się usilnie zatrzymać bliską osobę, długo płacze, krzyczy, nie potrafi zająć się zabawą czy innymi przyjemnymi aktywnościami, stale koncentrują się na swoim lęku. Starsze dzieci z kolei często zamartwiają się i wyobrażają sobie, że rodzicowi mogło stać się coś złego, czują silny niepokój i napięcie, które mogą się utrzymywać nawet gdy rodzic jest w pobliżu;

– fobie specyficzne dotyczą przeżywania bardzo silnego lęku pojawiającego się w zetknięciu z konkretnymi sytuacjami lub obiektami. Najczęściej pojawiającymi się u dzieci fobiami specyficznymi są: lęk przed konkretnymi zwierzętami, małymi przestrzeniami, zastrzykami, zjawiskami naturalnymi takimi jak burze czy ciemność. Zdarza się również, że dzieci doświadczają lęku przed szkołą, np. u pierwszaków może pojawić się obawa przed nową sytuacją lub fobia związana z niepowodzeniami szkolnymi, która może wtórnie, negatywnie wpływać na osiągnięcia;

– fobia społeczna stanowi bardzo silny, wręcz ekstremalny lęk przez byciem ocenianym przez inne osoby. Stan taki pojawia się w sytuacjach społecznych. Dziecko które doświadcza takich trudności spodziewa się, że będzie negatywnie spostrzegane przez otoczenie, co wywołuje u niego silne objawy o charakterze lękowym. Pojawiające się symptomy sprzyjają unikaniu sytuacji bycia w szerszym otoczeniu i w konsekwencji wycofywanie się z interakcji społecznych;

– zaburzenie lękowe z napadami paniki dotyczy dzieci, które spontanicznie doświadczają uczucia bardzo silnego lęku, który nie jest związany z konkretnym czynnikiem (napady paniki mogą pojawiać się także w porze nocnej po przebudzeniu). Następuje szybkie, bardzo intensywne pobudzenie, któremu towarzyszy silny lęk, i które samoistnie przechodzi zwykle do kilku, kilkunastu minut. Nastolatki, bo częściej ich dotyczy to zaburzenie, mają tendencje do zamartwiania się możliwością pojawienia się ataku, co wprowadza dodatkowy, stały niepokój w ich życie. Prócz doznawanego bardzo silnego lęku głównym objawem zaburzenia są pojawiające się objawy fizjologiczne tj. kołatanie serca, zawroty głowy, czy brak tchu.

– uogólnione zaburzenia lękowe to pojawiający się u dzieci uporczywy stan doznawania stałych obaw w codziennych sytuacjach. Lęki te najczęściej dotyczą zwykłych codziennych aktywności i zajęć. Doświadczany przez dzieci stan zamartwiania się jest trudny do opanowania i powoduje doświadczanie stałego napięcia, który wtórnie sprzyja pojawianiu się objawów somatycznych tj. bóle głowy, czy bóle brzucha;

– zaburzenia posttraumatyczne dotyczą grupy dzieci, które doświadczały wydarzenia wiążącego się z zagrożeniem zdrowia bądź życia ich samych lub też innej osoby. W wyniku takiej sytuacji pojawiają się u nich intensywny lęk, któremu towarzyszą takie objawy jak: zaburzenia koncentracji, unikanie sytuacji, miejsc i przedmiotów wiążących się z trudnych dla nich wydarzeniem, trudności z zasypianiem, budzenie się w nocy, moczenie się, czy pojawiające się stany odrętwienia i szoku.

>psychoedukacja umożliwiająca dziecku zrozumienie natury lęku;

>wprowadzenie aktywności umożliwiającej kontrolowanie objawów somatycznych;

>zastosowanie metod behawioralnych, pozwalających dziecku zmierzyć się z lękam;

>metody o charakterze poznawczym umożliwiające poznanie natury lęku u konkretnego dziecka;

>uczenie dziecka technik rozwiązywania codziennych problemów;

>zapobieganie nawrotom poprzez sprawdzanie i utrwalanie osiągnięć dziecka.

Zaburzenia lękowe maja poważny wpływ na funkcjonowanie dziecka oraz jego zdolność do podejmowania codziennych zadań i wyzwań. Mogę mieć wpływ na jakość zawieranych przyjaźni, trudności w szkole, a w dłuższej perspektywie na znaczne obniżenie samooceny i brak umiejętności adekwatnego wywiązywania się z ról społecznych. Problem jest tym bardziej poważny, że rodzice i opiekunowie traktując dzieciństwo jako okres beztroskiej zabawy i radości, często nie zauważają lub bagatelizują problemy dzieci. Sprzyja to pojawianiu się u dzieci poczucia niemocy i osamotnienia. Z tego względu ważne jest szybkie zauważenie pojawiających się u dziecka trudności i włączenie stosownej pomocy.

Jako najskuteczniejszą, nieinwazyjną formę pomocy w kontekście walki z zaburzeniami lękowymi wymienia się terapię poznawczo-behawioralną. Jest to forma oddziaływać uwzględniająca wewnętrzne predyspozycje, a także zewnętrzne czynniki, środowisko pacjentów, których wspólny wpływ powoduje pojawianie i utrzymywanie się objawów. Jej podstawą jest proces uczenia oraz właściwe modelowanie środowiskowe umożliwiające wyeliminowanie objawów (Kendall, 2010).

Dzieciństwo uważane jest za najistotniejszy okresem w rozwoju psychospołecznym człowieka, który ma zasadniczy wpływ na kolejne jego etapy. Z tego względu umiejętności, które dziecko zdobywa w tym okresie przygotowuje go na późniejsze doświadczenia. Im bardziej stabilna jest podstawa, tym lepiej funkcjonuje jednostka w późniejszym okresie. Z tego względu należy zadbać, aby trudności dziecka stały się okazją dla jego wzmocnienia i wyuczenia się pozytywnych działań wzmacniających je w późniejszym etapach życia.

Literatura:

Bloomquist, M.L. (2011) Trening umiejętności dla dzieci z zachowaniami problemowymi. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Derdzińska, I., Gajdzik, M. (2010) Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu. Warszawa: Centrum Rozwoju Edukacji

Goodman, R., Scott, S. (2000) Psychiatria dzieci i młodzieży. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne

Kendal, P.C. (2011) Terapia dzieci i młodzieży. Procedury poznawczo-behawioralne. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Popek, L. (2004) Zaburzenia emocjonalne rozpoczynające się w dzieciństwie. W: (red.) I Namysłowska, Psychiatria dzieci i młodzieży. Warszawa: PZWL