To pierwszy z cyklu artykułów mających na celu przybliżenie nowego i niezwykle obiecującego podejścia terapeutycznego we współczesnej psychologii i psychoterapii jakim jest terapia schematu.
Terapia schematu lub schematów (schema therapy, schema focused therapy, SFT) jest stosunkowo młodym podejściem w psychoterapii wywodzącym się z nurtu poznawczo-behawioralnego, które także czerpie to, co najlepsze z innych szkół terapeutycznych. Terapia schematu powstała z myślą o leczeniu różnorodnych, utrwalonych trudności emocjonalnych, które dotykają wielu sfer funkcjonowania, i których początek zwykle sięga okresu dzieciństwa i dorastania. Podejście to integruje nurt poznawczo-behawioralny i teorie uczenia się z terapią Gestalt, teorią przywiązania Bowlby’ego i relacji z obiektem, psychologią rozwojową i modelami przetwarzania emocjonalnego. Za ojca terapii schematów uważany jest Jeffrey Young, który jest założycielem i dyrektorem Instytutu Terapii Schematu w Nowym Jorku, a także honorowym prezydentem Międzynarodowego Stowarzyszenia Terapii Schematu (ISST).
Dla kogo terapia schematu będzie dobrym wyborem?
Dla osób z długotrwałymi, utwalonymi trudnościami, które dotykają różnych sfer życia i codziennego funkcjonowania takich jak: praca, relacji z innymi, związki, sukcesy i osiągnięcia zawodowe, edukacyjne, utrzymujące się problemy emocjonalne. Podejście to może okazać się także bardzo skuteczne dla osób z zaburzeniami osobowości lub wyraźnymi, silnymi cechami takich osobowości: osobowość typu borderline, osobowość unikająca, lękowa, anankastyczna, obsesyjno-kompulsyjna, zależna, schizoidalna, narcystyczna.
Podstawowe pojęcia:
Podstawowe potrzeby emocjonalne:
- bezpieczne przywiązanie do innych (opieka, troska, zrozumienie, bezpieczeńswto fizyczne, akceptacja)
- autonomia, poczucie kompetencji i tożsamości
- wolność wyrażania prawdziwych potrzeb i emocji
- spontaniczność i zabawa
- realistyczne granice i samokontrola
Niezaspokojne potrzeby dziecka czy nastolatka mają negatywny wpływ na jego rozwój i mogą prowadzić do utworzenia nieadaptacyjnych schematów emocjonalnych.
Wczesne nieadaptacyjne schematy:
jest to dominujący wzorzec czy motyw, obejmujący wiele sfer funkcjonowania, złożony ze wspomnień, emocji, reakcji fizycznych i kluczowych przekonać o sobie, świecie i innych. Schematy kształtują się w dzieciństwie w związku z interakcją wielu czynników, z których najważniejszymi są: niezaspokojone potrzeby emocjonalne, temperament dziecka, najbliższe środowisko i otoczenie dziecka. Schematy rozwijają i utrzymują się przez całe życie. W dzieciństwie często pomagają przeżyć trudne warunki i sytuacje, są sposobem na przetrwanie. W dorosłości jednak schematy te stają się dysfunkcyjne i nieadaptacyje – to co pomagało dziecku, nie będzie pomocne już dla dorosłego. W związku z tym, że schematy są zazwyczaj bardzo sztywne i nie podlegają naszej świadomej kontroli, mogą w znaczym stopniu zaburzać nasze funkcjonowanie. Ograniczają nasze życie, prowokują do popełniania wciąż tych samym błędów, sprawiają, że zachowujemy się destrukcyjne wobec innych i nas samych, uniemożliwiają wyrwanie się z błędnego koła i paradoksalnie powodują, że nie możemy zaspokoić potrzeb, które leżą u podstaw schematów. Aktualnie zindetyfikowano 18 wczesnych nieadaptacyjnych schematów.
Styl radzenia sobie:
jest sposobem radzenia sobie ze schematem i emocjami, myślami, reakcjami, które są w nim zawarte. Charakter radzenia sobie jest ściśle związany z treścią schematu przed którym „chroni”. Wyróżniamy trzy podstawowe sposoby radzenia sobie ze schematami:
– podporządkowanie (gdy ulegamy i zachowujemy się zgodnie ze schematem np. wybieramy krytycznych partnerów, nie okazujemy swoich potrzeb, pozwalanie innym na decydowanie za nas),
– unikanie (gdy próbujemy uniknać sytuacji gdzie schemat możę się włączyć np. rezygnujemy z nowej pracy, unikamy zawierania bliskich realcji, izolujemy się)
– nadkompensowanie (gdy zachowujemy się przeciwnie do treści schematu, „zaklinamy rzeczywistość” np. krytykujemy czy kontrolujemy innych, oczekujemy czy wręcz żądamy aby inni zaspokajali nasze potrzeby, jesteśmy przesadnie ambitni)
Tryby schematu:
to reakcja emocjonalna, fizyczna i poznawcza (schemat) wraz z charakterystycznymi dla nich zachowaniami – „tu i teraz”, w tym momencie. Czasem w trybie wyraźniej widać aspekt „radzenia sobie” (np. unikamy trudnych tematów, odcinamy się od przeżywania negatywnych emocji i chcemy rozmawiać tylko o wesołych rzeczach; wchodzimy w wir przygotowań i pracy, zapominając o świecie). Tryb może manifestować się także gwałtownym uczuciem lęku, smutku czy złości, albo poczuciem pustki i otępienia emocjonalnego.
Zazwyczaj tryb schematu aktywowany jest przez jakieś wydarzenia, które są dla nas bardzo nacechowane emocjonalnie gdyż przypominają sytuacje, w których kształtowały się nasze schematy. Tryby mogą niekiedy szybko „przełączać” się z jednego w drugi. Naturalnym przykładem działania naszych trybów są zmiany w naszym nastroju – często nawet nie jesteśmy w stanie powiedzieć skąd nagle nam tak wesoło, albo dlaczego jesteśmy tacy poirytowani czy nostalgiczni.
Do tej pory zidentyfikowano 4 kategorie trybów schematów.
Główne cele terapii schematów:
podstawowym celem terapii schematu jest uzdrowienie nieadaptacyjnych schematów oraz wzmocnienie adaptacyjnych sposobów i zdrowych trybów działania. Wiąże się to z dotarciem i zaspokajaniem podstawowych potrzeb emocjonalnych. Kluczowe elementy potrzebne dla osiągnięcia tego celu to:
– diagnoza, identyfikacja kluczowych schematów, trybów, niezaspokojonych potrzeb, sposobów radzenia sobie
– zatrzymanie dysfunckyjnych trybów i sposobów radzenia sobie, które uniemożliwiają kontakt z prawdziwymi emocjami i potrzebami, i które utrwalają nieadaptacyjne schematy
– zmiana na poziomie poznawczym – praca ze zniekształconymi sposobami spostrzegania siebie, świata i innych, błędami poznawczymi, przekonaniami i założeniami
– zmiana na poziomie emocjonalnym i doświadczeniowym – kontakt ze swoimi potrzebami i emocjami, praca z trudnymi emocjonalnie sytuacjami z dzieciństwa i teraźniejszości, zaspokajanie potrzeb emocjonalnych w relacji terapeutycznej i poza nią
– zmiana na poziomie zachowań – minimalizowanie negatywnego efektu dysfunkcyjnych trybów i sposobów radzenia sobie, nauka i wzmacnianie zdrowych trybów, umiejętności i zachowań, które umożliwiają zaspokajanie własnych potrzeb w adaptacyjny i zdrowy sposób
Piśmiennictwo:
Young J.E., Kolosko J., Weishaar M.E. (2014) Terapia Schematów. Przewodnik praktyka. Sopot: GWP
Young J.E., Kolosko J. (2012) Program zmiany sposobu życia. Uwalnianie się z pułapek psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Zielone Drzewo